zdjęcie B. Zajączkowski

Kolejny artykuł nieocenionego Bogdana Zajączkowskego. Polecam wszystkim miłośnikom polskich konstrukcji jak i tęskniącym za czasami PRL-u.
„P-64 CZAK (pełne oznaczenie – 9mm pistolet wz. 64) to pierwszy polski pistolet samopowtarzalny
wytwarzany seryjnie po wojnie. Skonstruowany – wg. opisu patentowego nr 54822 przez Witolda Czepukajtisa, Romualda Zimnego, Mieczysława Adamczyka, Henryka Adamczyka, Kazimierza Kowalewskiego, Stanisława Kaczmarskiego oraz Jerzego Pyzela. Byli to pracownicy Centralnego Badawczego Poligonu Artyleryjskiego w Zielonce, przekształconego następnie w Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia). Skrót CZAK pochodzi od pierwszych liter nazwisk konstruktorów broni, (z wyjątkiem litery „P” – Jerzy Pyzel, – przystąpił on bowiem do zespołu konstrukcyjnego już po ustaleniu nazwy). Pistolet opracowany został w ramach konkursu ogłoszonego w 1958 roku na następcę pistoletu wz.33 TT dla Wojska Polskiego i Milicji Obywatelskiej. Nowa broń miała być zasilana nabojem 9x18mm 57-N-181S oraz posiadać mechanizm spustowego z tzw. samonapinaniem, wskaźnik obecności naboju z komorze nabojowej i możliwość przeładowania w stanie zabezpieczonym. Broń miała także odznaczać się niewielkimi wymiarami – to ze względu na wymagania operacyjne Milicji Obywatelskiej oraz SB (funkcjonariusze działający „po cywilnemu”).

zdjęcie B. Zajączkowski

W związku z powyższym opracowane zostały dwie wersje pistoletu, CZAK M (Milicyjny) oraz trochę większy i cięższy CZAK W (Wojskowy). Problemy z akceptacją nowej konstrukcji przez MON (doktrynalnie uznano, że TT czyli „pistolet, który wygrał wojnę” jest bronią wystarczającą) sprawiły, że projekt przeszedł pod nadzór Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, co spowodowało w efekcie zaprzestanie prac na wersją CZAK W na rzecz pistoletu CZAK M dla Milicji Obywatelskiej. Seria próbną pistoletu CZAK M opuściła Zakłady Metalowe im. generała Waltera w Radomiu w 1963 roku. Pierwsze egzemplarze posiadały pewne usterki, charakterystyczne dla tzw. wieku niemowlęcego – np. zdarzały się przypadki niewyrzucania łusek, zamek nie zatrzymywał się w tylnym położeniu po wystrzeleniu ostatniego pocisku, zdarzały się też przypadki ognia ciągłego. Wady te stopniowo wyeliminowano, zmieniona została też dźwignia zatrzymywania zamka oraz dolna część zaczepu magazynka. Od 1965 roku CZAK zaczął trafiać do formacji MSW zaś od roku 1968, po uzyskaniu akceptacji MON, pojawił się w Wojsku Polskim. Jednym pierwszych odbiorców wojskowych była m. in. 6 Pomorska Dywizja Powietrzno-Desantowa, która w sierpniu 1968 roku w ramach akcji „Dunaj”, wkroczyła do „bratniej” Czechosłowacji z 335 sztukami pistoletu P-64. Wkrótce po wprowadzeniu pistoletu P-64 do uzbrojenia okazało się że dobrze spełnia role broni przeznaczonej do ukrytego przenoszenia i samoobrony, ale jego wartość jako broni wojskowej jest niska – często podkreślano fakt, iż przez lata był to jeden z najmniejszych na świecie pistoletów 9mm – zaleta w przypadku działań operacyjnych milicji czy SB ale też i poważna wada w przypadku zastosowań typowo wojskowych. Wynikało to z różnego pojmowania pojęcia „niewielkiego rozmiaru”. Milicja Obywatelska i SB za główny parametr uznali możliwość ukrywania broni pod ubraniem zaś Wojsko Polskie potrzebowało broni bocznej, która nie przeszkadzałaby w codziennej służbie i jednocześnie była wygodna w użytkowaniu oraz posiadała odpowiednią siłę obalającą. W rezultacie po początkowej „euforii” spowodowanej wprowadzeniem na uzbrojenie pierwszego całkowicie polskiego pistoletu wielu oficerów Wojska Polskiego z podziwu godnym uporem odmawiało przezbrojenia ze starych „Tetetek” podając jako powód fakt mieszczenia się tej broni „w ręku dorosłego mężczyzny” . W efekcie w WITU rozpoczęto prace nad pistoletem, który w lepszym stopniu spełniałby wymagania Wojska Polskiego. W 1971 roku, po serii przypadkowych odpaleń z P-64 wczesnej produkcji, doszło do zmiany konstrukcji kurka i szyny spustowej. Zmieniono wówczas kształt i kąt podcięcia zęba zabezpieczającego, obniżając punkt, w którym zaczep uruchamiał kurek. Produkowane po 1972 roku egzemplarze pistoletu posiadały zmieniona główkę kurka oraz nieznacznie zmienione urządzenie spustowe. Zmodyfikowany kurek oznaczany był od roku 1972 wybijaną na lewym boku literą „A”. Natomiast w roku 1973 dokonano kolejnych zmian mechanizmu spustowego i ponownie zmieniono kurek, nadając jego główce kształt trójkątny. Wykonywany pracochłonną i materiałochłonną metodą obróbki skrawaniem pistolet planowano zmodyfikować poprzez zastosowanie elementów wykonanych z blachy, stopów lekkich czy tworzywa itamidowego. Sześcionabojową wersję broni próbowano zastąpić pistoletem z magazynkiem czternastonabojowym. Ostatecznie po próbach z prototypowymi pistoletami P-70 i P-75 następcą P-64 w Wojsku Polskim został wprowadzony do uzbrojenia na początku lat 80-tych pistolet P-83.

zdjęcie B. Zajączkowski

W latach 70-tych w ramach programu „Safloryt” opracowana został wytłumiona wersję P-64 z tłumikiem odłączanym ( ramach tego programu opracowano także tłumik do PM-63). Ponieważ pociski wystrzeliwane z broni zasilanej nabojem 9x18mm 57-N-181S nie osiągały prędkości dźwięku, tak więc wytłumiony P-64 nie musiał być zasilany specjalnie opracowaną amunicją poddźwiękową. Rezultaty przeprowadzonych testów nie były jednak zadowalające gdyż tłumik do P-64 okazał się mało skuteczny – z powodu krótkiej lufy część gazów uchodziła przez okno wyrzutowe. Produkcji seryjnej nie uruchomiono.
Oprócz wersji seryjnych pistolet P-64 produkowano w stosunkowo niewielkich ilościach w wersji luksusowej / nagrodowej – polerowanej i porytej błyszczącą oksydą z wygrawerowanym podpisem Ministra Obrony Narodowej. Była to broń wręczana przy okazji promocji na pierwszy stopień oficerski prymusom wyższych szkół wojskowych.
P-64 pojawiał się także wersji szkolnej i przekrojowej – początkowo poprzez wykorzystanie egzemplarzy próbnych i prototypowych – później jako produkcja celowa.
Na początku lat 90-tych opracowana została wersja na naboje gazowe pod oznaczeniem P-64G – nie trafiła jednak do produkcji seryjnej.
Ogółem wyprodukowano około 190.000 pistoletów P-64, produkcję zakończono w 1977 roku.

Konstrukcja pistoletu P-64 CZAK
P-64 CZAK jest bronią działającą na zasadzie odrzutu zamka swobodnego, którego ruch po strzale hamowany jest tylko siłą bezwładności i siłą sprężyny powrotnej. Strzelanie odbywa się z zamka zamkniętego. Po wystrzeleniu z magazynka ostatniego naboju zamek zatrzymuje się w tylnym położeniu. P-64 wyposażony jest w mechanizm uderzeniowy typu kurkowego z kurkiem odkrytym, oraz bezpiecznik skrzydełkowy, spełniający funkcję zwalniacza kurkowego. Zabezpiecza on broń zarówno przy zwolnionym, jak i przy napiętym kurku oraz umożliwia wprowadzenie naboju do komory nabojowej w położeniu odbezpieczonym i zabezpieczonym. Nad iglicą znajduje się wskaźnik obecności naboju w komorze nabojowej. Sprężyna powrotna umieszczona jest wokół lufy. Lufa ma 4 bruzdy prawoskrętne. Zamek oraz szkielet wykonano ze stali metodą frezowania co złożyło się zarówno na tradycyjną i dobrze znaną i cenioną w świecie jakość wyrobów radomskiej fabryki ale też i przyczyniło się do skomplikowania i podrożenia procesu produkcyjnego. Pistolet posiada mechanizm spustowy z samonapinaniem oraz mechanizm uderzeniowy z iglicą przerzutową i kurkiem zewnętrznym z otworem odciążającym. Zainstalowany przerywacz umożliwia prowadzenie tylko ognia pojedynczego. Egzemplarze produkowane od 1972 roku charakteryzują się zmienionym kształtem kurka. Po lewej stronie tylnej części zamka znajduje się skrzydełko bezpiecznika będące równocześnie zwalniaczem kurka. Skrzydełko w położeniu górnym powoduje odbezpieczenie broni, natomiast w położeniu dolnym zabezpiecza broń unieruchamiając iglicę. Wyrzutnik łusek połączony jest obrotowo ze szkieletem pistoletu przez co jest jednocześnie zatrzaskiem zamka. Po lewej oraz prawej stronie chwytu pistoletowego znajdują się okładki wykonane z tworzywa sztucznego. Zastosowana konstrukcja bezpiecznika nie umożliwia przenoszenia zabezpieczonej broni z napiętym kurkiem. Pistolet zasilany jest nabojem 9x18mm 57-N-181S. Zasilanie odbywa się z jednorzędowego magazynka pudełkowego o pojemności 6 naboi. Magazynek zakończony jest kopytkiem wykonanym z tworzywa sztucznego. Zatrzask magazynka znajduje się w dolnej części chwytu pistoletowego za gniazdem magazynka. Rozwiązanie to powszechnie krytykowano ze względu na niemożliwość wyrzucenia magazynka za pomocą jednej dłoni. Przyrządy celownicze, stałe, składają się z muszki i szczerbinki.

zdjęcie B. Zajączkowski

Źródła:
Instrukcja 9 mm pistolet wz. 1964. Opis i użytkowanie. Sposoby i zasady
Zbigniew Gwóźdź, Piotr Zarzycki – Polskie konstrukcje broni strzeleckiej, SIGMA NOT 1993. ISBN 83-85001-69-7
Mieczysław Adamczyk – Typy Broni i Uzbrojenia nr 30 „Pistolet P-64”, Wydawnictwo MON, Warszawa 1974
Waldemar Ciechanowicz, Lech Pellowski, „Od Naganta do Czaka”, Słupsk 1998.

strzelania, Wydawnictwo MON, Warszawa 1974.

Stanisław Kochański, Automatyczna broń strzelecka, Wydawnictwo Czasopism
i Książek Technicznych Sigma Not, Warszawa 1991.

Stanisław Kochański, Broń strzelecka lat osiemdziesiątych, Wydawnictwo
MON, Warszawa 1985.

Leszek Erenfeicht, Zbigniew Gwóźdź, Gdzie kucharek sześć…czyli P-64,
„Strzał” 2005, nr 12.
Andrzej Subocz, Polska broń krótka, „Broń” 2000, nr 16.

Andrzej Subocz, Polska broń krótka cz II, „Broń” 2000, nr 17.

Lucjan Zawodny, 9 mm pistolet wz. 1964 (P-64,Czak), „Strzał” 2004, nr 12.